بررسی اثرات خشکسالی بر نوسانات سطح آب زیرزمینی در مناطق خشک (مطالعه موردی ، دشت بهاباد یزد)

در قرن اخیر، آب را طلای آبی می توان نامید و شاید اهمیت آن را بتوان از طلای سیاه (نفت) نیز بالاتر دانست. افزایش جمعیت انسان و احساس دسترسی ایمن تر به منابع آب باعث شد تا انسان از دیر باز تا کنون به فکر بهره برداری از آب های زیرزمینی با استفاده از کندن زمین یا به عبارتی بهتر حفر چاه بیفتد. آب های زیرزمینی یا از طریق چشمه ها به سطح زمین راه می یابد و یا از طریق حفر چاه و قنات به بهره برداری می رسد. در دهه های اخیر استفاده از چاه ها برای تأمین آب مورد نیاز آبیاری زمین های کشاورزی و باغ ها به شدت افزایش داشته است. این امر در مناطق آسیا و به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک از جمله ایران نیز روند صعودی داشته است. بخش عمده کشور ایران در منطقه خشک جهان قرار دارد و میانگین بارش های جوی متوسط سالانه کشور (حدود 240 میلی متر) از یک سوم متوسط نزولات کره زمین (860 میلی متر ) نیز کمتر است. تاکنون بیش از 120 دشت کشور با خطر خشک شدن، شوری و کم آبی شدید مواجه هستند. با توجه به مطالب ذکر شده ضرورت مدیریت سفره های آب زیرزمینی و پایش تغییرات کمی و کیفی این منابع آب با ارزش به خصوص در مناطق خشک و نیمه خشک امری بدیهی به نظر می رسد. از این رو در این تحقیق سعی بر آن است تا با بررسی روند تغییرات شاخص خشکسالی هواشناسی و تغییرات سطح آب زیرزمینی در یک دوره 20 ساله، چگونگی ارتباط میان پارامترهای اقلیمی (به خصوص بارش) و تغییرات سطح آب مشخص شود، منطقه مورد مطالعه در این تحقیق دشت بهاباد واقع در استان یزد می باشد. جهت بررسی چگونگی اثر خشکسالی اقلیمی بر روی منابع آب زیرزمینی دشت بهاباد از شاخص اقلیمی spiو شاخص منابع آب زیرزمینی (gri ) استفاده شد. در ابتدا با استفاده از شاخص spi در مقیاس های زمانی مختلف سالهای خشک و تر در دوره آماری 20 ساله (1387- 1367 ) مشخص گردید. نتایج، سال آبی 1379-1378 را به عنوان خشک ترین سال و سال آبی 1375- 1374 به عنوان مرطوب ترین سال در دوره آماری مورد نظر معرفی می کند. سپس استفاده از روش همبستگی خودکار بین شاخص spi در مقیاس 6، 12 ،24 و 48 ماهه و شاخص gri نشان داد : بیشترین ارتباط بین شاخص spi چهل و هشت ماهه با gri برقرار است . در ادامه با تعیین ضرایب همبستگی بین عمق سطح ایستابی و spi در مقیاس های زمانی مختلف و همچنین بین شاخص gri با spi، با استفاده از روش پیرسون و در سطح احتمال 1 و 5 % ، بالاترین ضریب همبستگی بین عمق سطح ایستابی و gri با spi مربوط به spi چهل و هشت ماهه به دست آمد. در نهایت میزان افت سفره از سال 1378 که آغاز پمپاژ آب از دشت بهاباد به معدن چادرملو می باشد، تا سال 1387 محاسبه گردید. از مجموع 6 متر افت سفره 2/1 مربوط به برداشت آب صنعتی و 9/3 مربوط به برداشت آب کشاورزی می باشد. کمتر از یک متر باقی مانده را می توان به سایربرداشت ها و خشکسالی های پی در پی سال های اخیر و کاهش چشم گیر نزولات جوی مربوط دانست. نتایج فوق نشان دهنده این موضوع می باشد که شاخص های منابع آب زیرزمینی نمی توانند با شاخص های اقلیمی خشکسالی هم زمانی داشته باشند چرا که در تبدیل فرایند بارش به عنوان مهم ترین شاخص اقلیمی به رواناب و سپس فرایند نفوذ و پیوستن به منابع آب زیرزمینی عوامل دیگری به خصوص ساختار زمین شناسی منطقه نقش اساسی دارد.